Ушел Марк Рудинштейн…
У пачатковы перыяд Вялiкай Айчыннай вайны зацятыя баi разгарнулiся пры абароне Барысава — старадаўняга беларускага горада на Бярэзiне. Сярод герояў бiтвы на беларускай зямлi ў чэрвенi 1941 года — генерал Якаў Рыгоравiч Крэйзер. 4 лiстапада 2020 года спаўняецца 115 гадоў з дня яго нараджэння.
Маршал Савецкага Саюза Георгiй Жукаў у мемуарах «Успамiны i разважаннi» адзначаў: «На рацэ Бярэзiна нашы войскi асаблiва ўпарта бiлiся ў раёне горада Барысава, дзе змагалася Барысаўскае танкавае вучылiшча, якiм кiраваў дывiзiённы камiсар I. З. Сусайкоў. Да гэтага часу туды падышла 1-я Маскоўская мотастралковая дывiзiя пад камандаваннем генерал-маёра Я. Р. Крэйзера. Генералу Крэйзеру, якi падпарадкаваў сабе Барысаўскае танкавае вучылiшча, удалося затрымаць узмоцненую 18-ю танкавую дывiзiю працiўнiка больш чым на двое сутак. Гэта тады мела важнае значэнне. У гэтых бiтвах генерал Я. Р. Крэйзер блiскуча паказаў сябе».
Якаў Крэйзер нарадзiўся ў Варонежы ў небагатай сям’i дробнага гандляра. Адукацыю атрымаў у класiчнай гiмназii. У гады Грамадзянскай вайны 17-гадовы юнак паступiў добраахвотнiкам у Чырвоную Армiю, у 1923 годзе скончыў 22-ю Варонежскую пяхотную школу, у 1931 годзе — Вышэйшую тактычна-стралковую школу каманднага саставу рабоча-сялянскай Чырвонай Армii — курсы «Стрэл». З 1927 года, з моманту фармiравання ў сталiчным гарнiзоне дывiзii, якая атрымала назву Маскоўскай Пралетарскай стралковай, i да пачатку Вялiкай Айчыннай вайны Якаў Крэйзер служыў у гэтым злучэннi. 1-ю Маскоўскую мотастралковую дывiзiю даваенных гадоў можна без перабольшання называць своеасаблiвай палявой акадэмiяй РСЧА. З 1930 года дывiзiя была пераведзена на кадравую аснову, цалкам укамплектаваная асабовым складам i займалася iнтэнсiўнай баявой падрыхтоўкай. Яна ўдзельнiчала ў мностве эксперыментальных вучэнняў, адной з першых асвойвала новую па тых часах тэхнiку — галоўным чынам на вучэбных палях у раёне Алабiна. Там i мужнеў, набiраўся вопыту Якаў Крэйзер.
16 жнiўня 1936 года ў газетах была апублiкавана Пастанова ЦВК СССР аб узнагароджаннi ордэнамi шэрагу выдатнiкаў баявой i палiтычнай падрыхтоўкi РСЧА. Камандзiр вучэбнага батальёна маёр Якаў Крэйзер быў прадстаўлены да найвышэйшай узнагароды — ордэна Ленiна. У 1941 годзе ён скончыў курсы ўдасканалення вышэйшага начальнiцкага саставу пры Ваеннай акадэмii iмя М. В. Фрунзэ.
У сакавiку — жнiўнi 1941 года Якаў Крэйзер камандаваў 1-й Маскоўскай мотастралковай дывiзiяй 20-й армii. Да пачатку вайны дывiзiя ўяўляла сабой добра падрыхтаванае i забяспечанае ў баявым плане злучэнне. Колькасны склад дывiзii — да 12 тысяч чалавек.
«Ваенна-гiстарычны часопiс» у № 6 за 1966 год апублiкаваў фундаментальны артыкул генерала Якава Крэйзера «У баях памiж Бярэзiнай i Дняпром». Вось як апiсвае камдзiў вестку пра пачатак Вялiкай Айчыннай вайны. «Па-баявому, коратка i ўсхвалявана гучалi на палкавых мiтынгах выступленнi камандзiраў, палiтработнiкаў, байцоў. Настрой ва ўсiх адзiн — упэўненасць у перамозе над ворагам, хутчэй на фронт, хутчэй бiць фашыстаў! 22 i 23 чэрвеня 1-я Маскоўская мотастралковая дывiзiя, якая папоўнiлася да штату ваеннага часу асабовым складам i баявой тэхнiкай, атрымала першы баявы загад. Дывiзii ставiлася задача: здзейснiць марш па маршруце Масква — Вязьма — Смаленск — Барысаў, а затым заняць абарону на рубяжы ракi Бярэзiна i не дапусцiць прарыву нямецка-фашысцкiх войскаў у напрамку Барысаў, Орша».
У тыя днi многiя злучэннi Заходняга фронту, прабiваючыся з акружэння, адыходзiлi за Бярэзiну; утрыманне горада i асаблiва перапраў на рацэ набывала важнае аператыўнае значэнне. Выкананне гэтых задач дазваляла захаваць жывую сiлу i выйграць час для разгортвання на Дняпры рэзерваў, якiя рухалiся з глыбiнi краiны. У баях Якаў Крэйзер забяспечыў вядзенне паспяховых баявых дзеянняў на галоўным напрамку армii. Масавы гераiзм, незвычайную стойкасць i жалезную вытрымку праявiлi воiны ў гэтыя цяжкiя днi. У кнiзе «Чырванасцяжная Беларуская ваенная акруга» прыводзiцца такi прыклад. Камандзiр узвода малодшы лейтэнант Ягор Мiнiн, атрымаўшы дазвол на адыход з пазiцыi, працягваў абараняць мост праз раку Бярэзiна, пакуль не загiнуў. Тут, у баях у раёне Барысава, мужна змагаўся лейтэнант Рубэн Iбаруры, сын вядомай iспанскай iнтэрнацыяналiсткi Далорэс Iбаруры. Ён быў камандзiрам кулямётнага ўзвода 175-га мотастралковага палка. Адбiваючы атаку працiўнiка, яго кулямётчыкi нанеслi вялiкi ўрон фашыстам. А калi гiтлераўцы знiшчылi апошнi кулямёт, Рубэн з групай кулямётчыкаў, што засталiся ў жывых, узброiўшыся гранатамi, кiнуўся на фашысцкiя танкi. У гэтай сутычцы Рубэн быў цяжка паранены. За адвагу i гераiзм у баях на Бярэзiне ў лiпенi 1941 года ён быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга.
Нягледзячы на гераiчныя намаганнi нашых воiнаў, вытрымлiваць нацiск фашысцкiх танкаў i амаль бесперапынныя налёты авiяцыi працiўнiка, якая панавала ў паветры, станавiлася ўсё цяжэй. Да канца дня 3 лiпеня 1941 года гiтлераўцам удалося пашырыць плацдарм у раёне Стара-Барысава i развiць поспех уздоўж аўтамагiстралi Масква—Мiнск. Каб затрымаць далейшае прасоўванне ворага, палкоўнiк Якаў Крэйзер вырашыў сiламi танкавага i мотастралковага палкоў контратакаваць групу працiўнiка, якая прарвалася ўздоўж аўтамагiстралi.
Падчас гэтага разгарэўся буйны танкавы бой, з абодвух бакоў у iм удзельнiчала звыш 300 танкаў. У вынiку контратакi ўдалося затрымаць наступленне ворага да вечара 4 лiпеня.
Для барацьбы з танкамi, якiя прарвалiся на ўчастку 175-га мотастралковага палка, шырока выкарыстоўвалiся бутэлькi з гаручай сумессю. Так, увесь батальён старшага лейтэнанта А. С. Шчаглова быў перакiнуты з Чарняўскай пераправы да аўтастрады. Гэтаму батальёну, якi ўпершыню ў дывiзii выкарыстаў бутэлькi з гаручай сумессю, удалося падпалiць да пятнаццацi танкаў i затрымаць iх прасоўванне. За праяўлены ў баi гераiзм старшы лейтэнант Шчаглоў быў узнагароджаны ордэнам Ленiна.
Па ўспамiнах Якава Крэйзера, у вынiку баёў у раёне Барысава ворагу быў нанесены немалы ўрон у жывой сiле i ў тэхнiцы (за тры днi працiўнiк страцiў да 60-70 танкаў i да 2-3 тысяч салдат i афiцэраў). Контратака дапамагла прыпынiць наступленне ворага на цэлыя суткi. Адыходзячы затым у напрамку Оршы, 1-я Маскоўская мотастралковая дывiзiя, група I. З. Сусайкова i частка сiл 13-й армii Заходняга фронту ўпартай абаронай i контратакамi вымотвалi наступаючыя нямецкiя злучэннi.
Указам Прэзiдыума Вярхоўнага Савета СССР ад 22 лiпеня 1941 года палкоўнiку Крэйзеру Якаву Рыгоравiчу прысвоена званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Ленiна i медаля «Залатая Зорка». Ва ўказе адзначалася, што ў цяжкiх бiтвах палкоўнiк Крэйзер «умела i рашуча кiраваў баявымi аперацыямi дывiзii. Забяспечваў паспяховыя баi на галоўным кiрунку армii. Сваiм асабiстым удзелам, бясстрашнасцю i геройствам уцягваў у бой падраздзяленнi дывiзii». Яму першаму з камандзiраў дывiзiй Чырвонай Армii было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.
Газета «Красная звезда» ў перадавым артыкуле ад 23 лiпеня 1941 года пiсала, што «Крэйзер Я. Р. — першы з мужных камандзiраў пяхоты — удастоены высокай узнагароды за адвагу i геройства, праяўленыя на фронце барацьбы з фашызмам, умела кiраваў боем злучэння, натхняў асабiстым прыкладам сваiх падначаленых, быў паранены, але не сышоў з поля бою».
У гэты першы, самы цяжкi перыяд вайны, iмя Крэйзера ў колах радавых чырвонаармейцаў i малодшых камандзiраў стала сапраўдным сiмвалам першых перамог над акупантамi.
У лiпенi 1941 года Якаў Крэйзер вывеў сваю дывiзiю з акружэння i прыняў удзел у Смаленскай абарончай бiтве. 7 жнiўня ён атрымаў воiнскае званне генерал-маёра, у жнiўнi—снежнi 1941-га — стаў камандаваць 3-й армiяй Бранскага, затым Паўднёва-Заходняга франтоў, на чале якой удзельнiчаў у Смаленскай бiтве i ў Маскоўскай абарончай аперацыi, а таксама ў пачатку контрнаступлення савецкiх войскаў пад Масквой. Ваяваў на Заходнiм, Бранскiм, Паўднёва-Заходнiм, Сталiнградскiм, Паўднёвым, 4-м Украiнскiм, Ленiнградскiм, 1-м i 2-м Прыбалтыйскiх франтах. Удзельнiк многiх паспяховых наступальных аперацый, баёў за вызваленне Данбаса, на Перакопскiм перашыйку, за авалоданне гарадамi Новачаркаск, Мелiтопаль, Сiмферопаль, Севастопаль, Шаўляй, Елгава.
У лiпенi 1944-га пад камандаваннем генерала Крэйзера войскi 51-й армii ўдзельнiчалi ў баявых дзеяннях у раёне Полацка Вiцебскай вобласцi ў Беларускай стратэгiчнай наступальнай аперацыi «Баграцiён».
Камандуючы 1-га Прыбалтыйскага фронту Iван Баграмян у мемуарах «Так iшлi мы да перамогi» пiсаў: «Крэйзер з першых дзён вайны знаходзiўся ў баях, камандуючы рознымi агульнавайсковымi аб’яднаннямi. 51-ю армiю, якая перадавалася нам з рэзерву Стаўкi, Крэйзер узначальваў ужо амаль год i заслужана лiчыўся адным з самых вопытных i правераных у баях камандармаў. Мне ён вельмi падабаўся сваёй настойлiвасцю ў дасягненнi мэты, аптымiзмам i ўменнем хутка арыентавацца ў складанай абстаноўцы».
Пасля заканчэння Вялiкай Айчыннай вайны Якаў Крэйзер камандаваў 45-й i 7-й гвардзейскiмi армiямi Закаўказскай ваеннай акругi. У красавiку 1949 года скончыў Вышэйшыя акадэмiчныя курсы пры Ваеннай акадэмii iмя К. Я. Варашылава. Паслядоўна камандаваў войскамi Паўднёва-Уральскага, Забайкальскага, Уральскага, Далёкаўсходняга ваенных акругоў.
У красавiку 1962 года яму прысвоена званне генерала армii. З лiстапада 1963-га да мая 1969 года ўзначальваў Цэнтральныя афiцэрскiя курсы «Стрэл». З мая 1969 года — ваенны iнспектар-дарадца Групы генеральных iнспектараў Мiнiстэрства абароны СССР.
Якаў Крэйзер памёр 29 лiстапада 1969 года. Пахаваны на Новадзявочых могiлках у Маскве.
Мiкалай ШАЎЧЭНКА, «Звязда» (zviazda.by), 24.10.20.
Похожие статьи
